Początkowo introdukcja wynikała z pozyskiwania i roznoszenia przez ludy koczownicze roślin, w tym drzew i krzewów, przydatnych do spożycia. Rośliny te były rozprzestrzeniane wzdłuż szlaków przemieszczania się nomadów. Stąd w Europie zaczęły pojawiać się między innymi owocowe gatunki z Azji. Wytworzyły się również stałe drogi łączące starożytne cywilizacje. W Cesarstwie Rzymskim od stuleci znany był tak zwany jedwabny szlak. Jego istnienie przyczyniło się do tego, że w Basenie Morza Śródziemnego, pojawiły się uprawiane formy róż i peonii aż z Chin. Ale pierwsza wyprawa w poszukiwaniu wartościowych roślin miała miejsce jeszcze za czasów egipskiej królowej Hatszepsut już około 1500 lat p.n.e.
Ogromne nasilenie introdukcji roślin wiązało się z odkryciami geograficznymi, w tym odkryciem Ameryki, a także nawiązaniem w XVIII w. bliższych kontaktów z zamkniętymi wcześniej kulturami dalekiego wschodu. Introdukcja nie skończyła się wraz z początkiem wieku XX, trwała i trwa nadal. Wśród roślin sprowadzanych, były i są, także pnącza.
Wcześniej, od dławisza okrągłolistnego, do Europy sprowadzony był dławisz amerykański.
Według The Plant List do rodzaju Celastrus należy 38 gatunków o nazwach zweryfikowanych i zaakceptowanych, aż 112 gatunków ma status niepewnych (niezweryfikowanych).
dławisz - Celastrus
Celastrus - nazwa rodzaju pochodzi od greckiego określenia tej rośliny. Ze względu na bardzo mocne owijanie się dookoła podpór, nazywany były po polsku „katem drzewnym”, po rosyjsku to „dieriewogubiec”.
dławisz amerykański - Celastrus scandens
Dławisz amerykański, pochodzący z Ameryki Północnej, wprowadzony został do Europy przez Petera Collinsona w 1736 roku, nigdy nie był tak powszechnie uprawiany jak dławisz okrągłolistny. Podobno to pnącze rosło na Goat Island (Koziej Wyspie) przy wodospadzie Niagara. Tam wraz Vitis aestivalis - winoroślą letnią, również silnie rosnącym amerykańskim gatunkiem, tworzyły niemal tropikalne kłębowisko pnączy o wspaniale przebarwiających się jesienią liściach.
W roku 1813 dławisz amerykański trafił do kolekcji Stanisława Wodzickiego w Niedźwiedziu już wcześniej rósł w Puławach i w Krakowie w 1808 r. W 1816 r. był notowany w Podzamczu i Konarzewie, a potem w Krzemieńcu, natomiast w Warszawie w 1820 r. Stanisław Wodzicki pisał w swoim dziele „O Chodowaniu, użytku, mnożeniu i poznawaniu Drzew, Krzewów, Roślin i Ziół celniejszych: ku ozdobie Ogrodów przy zastosowaniu do naszey strefy. Dzieło Miłośnikom Ogrodów poświęcone przez…”(pisownia oryginalna) –, że „kat drzewny doskonale naszą zimę wytrzymuje”.
dławisz okrąglolistny - C. orbiculatus Thunb.
Dławisz okrągłolistny był sprowadzony z Japonii do Europy w roku 1860. Do Kew Gardens nasiona, zostały po raz pierwszy wysłane, przez prof. Sargenta z Pekinu w 1870 r. (poza Japonią dławisz rośnie również w Chinach i na Półwyspie Koreańskim). Został opisany przez Carla Petera Thunberga w końcu XVIII w. Ciekawostką jest to, że bardzo długo używana była nazwa Celastrus articulatus, co wynikało z błędu drukarskiego w publikowanej w 1784 r „Flora Japonica” autorstwa Thunberga. Carl Peter Thunberg był lekarzem, uczniem Karola Linneusza, badał florę południowej Afryki, Japonii, Jawy i Cejlonu, nazywany był ”japońskim Linneuszem”.
powojnik - Clematis
Według The Plant List do tego rodzaju należą 373 gatunki o nazwach zweryfikowanych i zaakceptowanych, podczas gdy kolejne 92 ma status gatunków niepewnych (niezweryfikowanych).
Nazwa rodzaju prawdopodobnie pochodzi od klema - wijący się pęd, wąs. Według greckiego lekarza i botanika Discorida (Dioskurydesa), tak określana roślina, była zapewne powojnikiem.
Poniżej znajdują się dane o introdukcji do Europu i Polski, tylko niektórych, z ogromnej liczby powojników.
We Francji europejski powojnik pnący - Clematis vitalba L., nazywany był białą winoroślą, a to prawdopodobnie ze względu na jasną barwę kwiatów. Podobno paryscy żebracy smarowali sobie nogi pędami i liśćmi powojnika, co powodowało powstawanie wrzodów, które później stosunkowo łatwo dawały się wyleczyć. Drugi z europejskich powojnik włoski - Clematis viticella L. w zapisach botanicznych znany był już od 1579 roku. Oba te powojniki znajdowały się w kolekcji „drzrwozbiorze” Stanisława Wodzickiego w Niedźwiedziu w roku 1813.
W początkach XVIII w. Europa znała powojniki amerykańskie. Miedzy innymi, pochodzący z południowo-wschodnich Stanów Zjednoczonych, powojnik kędzierzawy - Clematis crispa L., sprowadzony już w 1726 roku. Ten powojnik, w 1820 roku był jednym z wielu, jakie miał, w swojej kolekcji Stanisław Wodzicki w Niedźwiedziu. Znalazły się w niej prawie wszystkie znane wówczas powojniki, jak je nazywał, „powoye motyle”.
Kolejny, również amerykański, powojnik dziewiczy - Clematis virginiana, został sprowadzony w 1730 roku. W kolekcji Wodzickiego był odnotowany w roku 1813.
W 1870 opisany został ostatni z amerykańskich gatunków powojnik teksański - Clematis texensis Buckley - Ten powojnik dotarł jednak do Europy już dwa lata wcześniej, w roku 1868, jako Clematis coccinea (nazwa synonimu pochodzi od czerwonych kwiatów powojnika teksańskiego).
W 1776 r. Carl Peter Thunberg przywiózł z centralnej części Chin powojnik kwiecisty - Clematis florida Thunb.. Po raz pierwszy Thunberg zauważył go w Japonii, gdzie od dawna był uprawiany w ogrodach. Natomiast, znaleziona prze Ernesta Henryego Wilsona w chińskiej prowincji Hupeh, dzika forma C. florida, prawdopodobnie nie jest uprawiana.
Od połowy XIX w., a więc czasu sprowadzenia znacznej liczby powojników dalekowschodnich, rozpoczęły się prace hodowlane i co za tym idzie powstanie ogromnej liczby mieszańców.
W roku 1836 Philipp von Siebold sprowadził fioletowo-niebieski powojnik lazurowy - Clematis patens C.Morren & Decne. Siebold znalazł go w ogrodzie niedaleko Jokohamy w Japonii, jednak naturalnie rośnie też w Chinach. W 1861 Robert Fortune introdukował C. patens ‘Standischii’, który bywa traktowany, jako mieszaniec z C. florida. Powojnik lazurowy znalazł się w Niedźwiedziu u Wodzickiego w roku 1839, zatem zaledwie trzy lata po sprowadzeniu przez Siebolda.
Powojnik wełnisty - Clematis lanuginosa Lindl., w 1850 Robert Fortune znalazł go w pobliżu Ningpo w Chinach i wysłał do Królewskiego Towarzystwa Ogrodniczego w Anglii.
Powojnik wiechowaty - Clematis paniculata J.F.Gmel., naturalnie rośnie na Nowej Zelandii. Został odkryty, podczas pierwszej wyprawy kapitana Jamesa Cooka dookoła świata, która odbyła się w latach 1768 - 1771. Zbieraniem roślin w czasie wyprawy zajmowali się Joseph Banks i Daniel Solander . Zebrali ogromną liczbę roślin, z których żadna nie została wcześniej odnotowana przez Europejczyków. Ich rozległy zielnik na statku „Endeavour” rozrastał się niezwykle szybko. Banks rozpaczał, że nawet nie posortuje roślin, zanim ulegną zniszczeniu. Jako wspomnienie po działaniu botaników w czasie pierwszej wyprawy Jamesa Cooka, pozostała nazwa Zatoki Botanicznej (Botany Bay), przez jakiś czas nazywana również zatoką botaników. Teraz, w tej zatoce, położone jest Sydney. Powojnik wiechowaty opisany został przez J. F. Gmelina w 1791 r.
Powojnik tangucki - Clematis tangutica (Maxim.) Korsh., pochodzi z Azji Środkowej. Do Sankt Petersburga sprowadzony został około 1860 roku, do Paryża trafił w roku 1887, a do Kew Gardens w 1898.
Powojnik górski - Clematis montana Buch.-Ham. ex DC., pochodzi z Himalajów. Został sprowadzony do Anglii przez Lady Amherst w 1831roku. Najczęściej uprawiana jest jego odmiana o różowych kwiatach var. rubens Kuntze. Opisał ją niemiecki lekarz i przyrodnik, profesor botaniki Gustav Kuntze, który, od roku 1837, był kierownikiem Ogrodu Botanicznego przy Uniwersytecie w Lipsku. Odmiana var. rubens sprowadzona została do Anglii dla rodziny Veitchów przez Ernesta Henryego Wilsona w 1900 roku.
Powojnik Fargesa - Clematis fargesii Franch., pochodzi z zachodnich Chin. Został sprowadzony przez Ernesta Wilsona w 1911 r. Uprawiana jest praktycznie jego odmiana var. Souliei. Francuski misjonarz, ojciec Jean André Soulié, w ciągu 13 lat zebrał ponad 7000 gatunków roślin, które w 1895 roku wysyłał do Paryża. Zbierał wiele roślin górskich: astry, pierwiosnki, żylistki, kokorycze, goryczki, zawilce, ostróżki, lilie, rododendrony, kaliny, wiciokrzewy, tawuły, berberysy i właśnie powojniki. Dzięki ojcu Soulié w posiadłości i szkółce De Vilmorin zasiano pierwsze francuskie sadzonki budlei - Buddleia davidii.
W 1905 roku, ojciec Soulié padł ofiarą brutalnych represji mnichów Batang. W dniu 3 kwietnia jego dom w Tybecie został zaatakowany przez uzbrojonych lamów. Jean André Soulié został pojmany, następnie zakuty w kajdany, przebito mu włócznią bok. Jego tortury trwały do k. kwietnia, kiedy został zastrzelony na oczach wiernych. Był ostatnim z wielkich francuskich misjonarzy botaników, którzy pracowali w zachodnich Chinach, kontynuując prace takich zakonników jak Père Armand David i Père Delavay. Clematis fargesii został nazwany na cześć innego francuskiego misjonarza i przyrodnika ojca Paul Guillaume Fargesa (1844-1912). Został on wysłany do Chin w 1867 roku i przebywał w północno-wschodnim Syczuanie do 1903 roku. Chociaż zawsze interesował się lokalną florą i fauną, dopiero w 1892 roku, zaczął na poważnie, zbierać okazy zielnikowe. W ciągu jedenastu lat zebrał i przechował ponad 4000 okazów. W 1897 r. w przesyłce, którą wysłał do M. Maurice'a L. de Vilmorina, włączył 37 nasion z niezwykłego drzewa. Pan de Vilmorin, był odbiorcą wielu roślinnych paczek od misjonarzy. W swojej posiadłości od lat zbierał nasiona i sadził drzewa z Chin. Przysłane przez Fargesa i posiane nasiona wydawały się martwe, ale w końcu, w 1899 roku na jednym z nich pojawiły się kiełki. Stało się to w tym samym miesiącu, w którym E. H. Wilson wylądował w Hongkongu, z misją ponownego znalezienia tego samego niezwykłego drzewa, była to dawidia chińska - Davidia invulocrata. Wilson zbierał i wprowadzał do uprawy wiele gatunków pierwotnie zebranych i zarejestrowanych przez ojca Fargesa. Wiele z nich jest do dziś bardzo popularnych. Na cześć Paula Fargesa nazwano wiele roślin, miedzy innymi: Abies fargesii - jodła Fargesa, Decaisnea fargesii - palecznik chiński (Fargesa), Paris fargesii - czworolist Fargesa, Paulownia fargesii - paulownia Fargesa, Rhododendron fargesii - różanecznik i właśnie Clematis fargesii - powojnik Fargesa, oraz cały rodzaj bambusów - Fargesia to tylko kilka z setek roślin, które odkrył ojciec Farges, wiele z nich jest wciąż rzadkich. Na jego cześć nazwano też odmianę powojnika Clematis SUMMER SNOW 'Paul Farges'.
Powojnik wielkopłatkowy - Clematis macropetala Ledeb. pochodzi z Chin i Syberii. Został zebrany około 1742 r. przez Pierra Nicolasa Le Chéron d'Incarville’a w górach na północ od Pekinu. Ten powojnik został nazwany i po raz pierwszy opisany przez Franca Ledeboura w 1829 r. Pierre Nicolas Le Chéron d'Incarville był francuskim jezuitą i botanikiem amatorem. Ten osiadły w Chinach misjonarz, jako pierwszy, wprowadził do Europy kilka ważnych roślin. Wysłał nasiona i okazy do Antoine Laurenta de Jussieu do Paryża i do Philipa Millera do Chelsea w Londynie. Z tego materiału introdukowano do Europy drzewa takie jak Ailanthus altissima - ajlant gruczolkowaty i Platycladus orientalis (Thuja orientalis L.) żywotnik wschodni.
Trzeba zaznaczyć, że w pierwszej połowie XIX w., w kolekcji Stanisława Wodzickiego w Niedźwiedziu, znalazło się, bardzo dużo, bo ponad 30 gatunków i odmian powojników.
Oczywiście kolejne części tego artykułu, przybliżają tylko, szerokie zagadnienie introdukcji pnączy. Dotyczy to szczególnie wprowadzania roślin do Polski. Obecnie mamy do czynienie z wprowadzaniem na rynek polski, nieznanych u nas, odmian roślin pnących, w czym znaczący udział ma szkółka Clematis i dr Szczepan Marczyński.
Wykorzystana literatura:
Bean's Trees and Shrubs Hardy in the British Isles, Trees and Shrubs Online (https://treesandshrubsonline.org/)
Dolatowski J. 2013. Drzewozbiór Stanisława Wodzickiego, część 2. Stanisław Wodzicki’s collections of trees and shrubs, part 2. Rocznik Polskiego Towarzystwa Dendrologicznego Vol. 61 – 2013: 31-51.
Krüssmann G. 1984. Manual of Cultivated Broad-leaved Trees and Shrubs. Volume I, A-D. Translated by Michael E. Epp. Technical editor: Gilbert S. Daniels. Timber Press. 1984.
Źródła internetowe:
https://www.jardinsduloriot.fr/