Hedera - bluszcz
Bluszcz pospolity − Hedera helix
Nazwa Hedera pochodzi od greckiego brać, mocować. Na przestrzeni wieków w kulturze wielu narodów bluszcz symbolizował życie wieczne, był kojarzony ze starożytnymi bogami Dionizosem i Ozyrysem.
Jest reliktem trzeciorzędowym, szeroko rozpowszechnionym 20-50 mln lat temu na całej półkuli północnej. Po zlodowaceniach, 8-9 tys. lat temu, gdy powrócił na te tereny ciepły i wilgotny klimat, pojawił się ponownie na terenie Polski. Bluszcz pospolity jest jedynym krajowym pnączem o zimozielonych liściach i jedynym rodzimym gatunkiem należącym do licznej rodziny araliowatych (Araliaceae). Jej przedstawiciele występują głównie w klimacie subtropikalnym. Jest krewniakiem licznych roślin leczniczych, takich jak żeń-szeń (Panax) i kolcosił (Oplopanax) oraz ozdobnych – aralii (Aralia), fatsji (Fatsia) i szeflery (Schefflera). Bluszcz pospolity występuje niemal w całej Europie i na Kaukazie gdzie rośnie nawet do wysokości 1800 m n.p.m.
fot.1 Hedera helix 'Arborescens' zdj. I. Kalińska |
fot.2 Hedera helix ' Alte Brucke' zdj. I. Kalińska |
fot.3 Hedera helix 'Goldheart' zdj. I. Kalińska |
Według najnowszych badań istnieje znaczna rozbieżność w taksonomii rodzaju bluszcz (Hedera spp.). W związku z tym liczba europejskich gatunków wynosi od jednego do sześciu. We „Flora Europaea” rozpoznawane są trzy podgatunki bluszczu pospolitego. Są to podgatunki ssp. helix, ssp. poetarum i ssp. canariensis. Bluszcz irlandzki - Hedera hibernica jest traktowany jedynie, jako forma ogrodnicza, która jest pośrednia między podgatunkiem ssp. helix i podgatunkiem ssp. canariensis. W praktyce ogrodniczej jest stosowanych i rozpoznawanych bardzo wiele gatunków i odmian, a szczególnie dużo odmian bluszczu.
fot.4 Hedera helix 'Minty' zdj. I. Kalińska |
fot.5 Hedera helix 'Matilde' zdj. I. Kalińska |
^fot.1, 2, 3, 4, 5 To tylko niektóre spośród licznych odmian bluszczu pospolitego we Wrocławskim Ogrodzie Botanicznym
Ze względu na warunki klimatyczne na naturalnych stanowiskach najdalej wysuniętych na północ, w środkowej Szwecji i Estonii, bluszcz pospolity od około 5 tysięcy lat, rozmnaża się tylko wegetatywnie. Jego zasięg jest wyraźnie ograniczany – odpowiednio ciepłym okresem letnim (średnia temperatura najcieplejszego miesiąca przekracza 13 °C) i łagodnym okresem zimowym (średnia temperatura najzimniejszego miesiąca nie powinna być niższa niż −1,5 °C). W związku z ocieplaniem klimatu w Polsce rośnie liczba jego naturalnych stanowisk na wschód od Wisły. Jest wrażliwy na niskie temperatury, co powoduje, że wschodnia granica jego występowania znajduje się na terytorium Ukrainy. Najczęściej w naszym kraju można spotkać go w lasach liściastych, głównie na zachód od Wisły, a jego zasięg z grubsza pokrywa się z występowaniem buka pospolitego (Fagus sylvatica).
fot.6 Zamek Chojnik zdj. J. Stawicka |
fot.7 Zamek Książ zdj. J. Borowski |
W Polsce bluszcz został objęty ochroną gatunkową 9 sierpnia 1946 roku. Kolejne rozporządzenie Ministra Leśnictwa i Przemysły Drzewnego z dnia 28 lutego 1957 roku kwalifikowało, jako chronione, tylko okazy kwitnące należące wówczas we florze Polski do rzadkości. Obecnie, zgodnie z ustawą o ochronie przyrody z 2001 r., ochronie podlegają wszystkie okazy tego gatunku. To, że wcześniej chroniono jedynie egzemplarze kwitnące, powodowało często niszczenie pozostałych, stanowiących zdecydowaną większość.
<< Fot.6,7 Bluszcz pospolity jest często niezwykłą, roślinną ozdobą starych zamków, jak choćby w Chojniku i Pieskowej Skale.
W przypadku rośliny krajowej trudno mówić o introdukcji. Można natomiast odnotować, kiedy pojawiły się pierwsze odmiany tego pnącza. Odmiana ‘Arborescens’ znalazła się w szkółkach Zamoyskiego w Podzamczu już w roku 1815. Ta sama odmiana w kolekcji Stanisława Wodzickiego w Niedźwiedziu była notowana w szklarni w roku 1838, a odmiana ‘Aureovariegata’ rosła u Wodzickiego w roku 1820, nieco wcześniej, bo od 1816 roku znalazła się w kolekcji Liceum Krzemienieckiego. W 1824 roku w Niedźwiedziu i Warszawskim Ogrodzie Botanicznym rosła odmiana irlandzka ‘Hibernica’. Od 1820 w kolekcji Wodzickiego znalazła się forma f. poetarum (Nyman) McAllister et A.Rutherf (var. poetica). Nazwa − poetarum, wzięła się stąd, że w starożytności właśnie ten bluszcz wplatany był w wieńce noszone przez poetów. Jest to forma o żółto-pomarańczowych owocach. W kolekcji w Wodzickiego w Niedźwiedziu nie było innych gatunków i odmian bluszczu.
fot.8 J. Borowski |
fot.9, 10 Jesienne kwiaty bluszczu to jedyne z ostatnich |
pożywków i prawdziwa uczta dla owadów zdj. J. Borowski |
Największa polska kolekcja bluszczy znajduje się obecnie we Wrocławskim Ogrodzie Botanicznym gdzie rośnie 17 gatunków i 650 odmian tego rodzaju. (fot. 1, 2, 3, 4, 5 Odmiany I. Kulińska). Bluszcz pospolity bardzo często porasta mury zabytkowych zamków (fot. 6, 7 JB.), jest też niezrównaną rośliną okrywową (fot. 8 JB). Kwitnący późną jesienią przyciąga ogromna liczbę owadów racząc je, rzadkim o tej porze pyłkiem i nektarem (fot. 9, 10 JB.).
Bluszcz kanaryjski − Hedera canariensis Willd. (H. helix var. canariensis (Willd.) DC)
Pochodzi z Wysp Kanaryjskich, Madery, Azorów, północno-wschodniej Afryki i Portugalii. Długo mylono go z bluszczem irlandzkim (H. helix ‘Hibernica’), który w XIX wieku był bardzo powszechnie oferowany pod nazwą H. canariensis, natomiast właściwy gatunek był znany, jako H. algeriensis lub H. canariensis nova. Wprowadzony został do uprawy w wielkiej Brytanii w roku 1838, w Stanach Zjednoczonych uprawiany od roku 1833. U braci Hoserów w Warszawie był już w roku 1854, a w Krakowskim Ogrodzie Botanicznym pojawił się przed rokiem 1864. W Polsce jest uprawiany w najcieplejszych rejonach, z reguły jako roślina doniczkowa.
Bluszcz kolchidzki − Hedera colchica (K. Koch) K. Koch
fot.11 Hedera colchca 'Dentata Variegata' zdj. J. Borowski |
Pochodzi z południowej części Morza Kaspijskiego, rośnie również na Kaukazie i w azjatyckiej części Turcji. Jego liście są często bardzo duże i silnie sercowate u podstawy, roztarte pachną selerem. Wydaje się, że bluszcz kolchidzki dotarł do Europy w latach czterdziestych, w Wielkiej Brytanii jest na pewno od 1851 roku. Przywieziony z Nikickiego Ogrodu Botanicznego w Odessie. W Stanach Zjednoczonych notowano go dopiero od 1860 roku. W Polsce pojawił się bardzo wcześnie, w Kórniku rósł już w 1850 roku, u Jełowickiego w Aresztowie koło Równego, znalazł się w roku 1853, w roku 1854 notowany był u braci Hoserów w Warszawie. Do tego gatunku należą bardzo wartościowe odmiany ‘Dentata', 'Dentata Variegata' i 'Sulphur Heart'.
To właśnie forma ząbkowana - dentata (traktowana również, jako odmiana 'Dentata'), bardziej odporna na niskie temperatury od typu, została prawdopodobnie sprowadzona do Polski. Odmiana 'Dentata Variegata', która była pokazana po raz pierwszy na wystawie w Londynie w 1907 roku, trafiła do Arboretum w Kórniku w roku 1939 (Fot. 11. JB).
˅Fot. 12,13. Bluszcz kolchidzki wykorzystano w paryskiej Promenade Plantée nie tylko, jako roślinę oslaniajacą ściany dawnego wykopu kolei, ale także jako okrywową.
fot.12 zdj. J. Borowski |
fot.13 zdj. J. Borowski |
Bluszcz kolchidzki jest bardzo dobrą rośliną okrywową i coraz częściej jest tak stosowany, jak choćby w powstałym w miejscu dawnej linii kolejowej, paryskim parku liniowym Promenade Plantée (fot. 12,13. JB).
fot.14 zdj. J. Borowski |
fot.15 zdj. J. Borowski |
Na ścianach osłoniętego dziedzińca zamku w Łagowie rośnie dwubarwna odmiana o dużych liściach ‘Sulphur Heart’ (Fot . 14,15. JB), bardzo podobna do niej jest jaśniejsza odmiana ‘Lightning’.
Bluszcz japoński − Hedera rhombea (Miq.) Bean
Pochodzi z Japonii i Korei, rośnie też na Tajwanie (Formozie). Jest blisko spokrewniony z bluszczem pospolitym i obecnie uważany za odmianę geograficzną Hedera helix var. rhombea. Do Europy sprowadzony został w 1867 roku. W Ogrodach Kórnickich rósł w latach 1934-36, dokąd trafił z Tokio. To gatunek stosunkowo wrażliwy na niskie temperatury i w Polsce uprawiany raczej, jako szklarniowy.
Hortensja pnąca - Hydrangea anomala ssp. petiolaris (Sieb. & Zucc.) McClintock (Hydrangea petiolaris Sieb. & Zucc. , H. scandens Maxim.)
Hortensja pnąca naturalnie rośnie w Japonii, na Sachalinie, w Korei i na Tajwanie (Formosa). Do szkółek Parsona w Stanach Zjednoczonych sprowadzona została przez Thomasa Hogga juniora w 1865 roku, w uprawie znalazła się już w roku 1867. W 1878 roku importowana została przez Maxa Lichteina do Kew Gardens. W Arboretum Kórnickim rosła od 1923 roku, dokąd trafiła właśnie z Kew. W Polsce od tego czasu hortensja pnąca została szeroko rozpowszechniona i jest bardzo chętnie sadzona. Miejscem gdzie hortensja znalazła doskonałe warunki do rozwoju jest Arboretum SGGW w Rogowie, gdzie wspina się na drzewa (fot. 16, 17, 18. JB.).
fot.16 zdj. J. Borowski |
fot.17 zdj. J. Borowski |
fot.18 zdj. J. Borowski |
W 1862 roku prezydent Stanów Zjednoczonych Abraham Lincoln powołał Thomasa Hogga juniora na stanowisko konsula Stanów Zjednoczonych w Konsulacie prefektury Kanagawa. Praca w Japonii nie była wówczas pozbawiona ryzyka. W ciągu dwóch lat, poprzedzających wyjazd do Kanagawy, wielu cudzoziemców było w kraju kwitnącej wiśni atakowanych a nawet mordowanych. Hogg zajmował stanowisko w konsulacie do roku 1869, wysłał w tym czasie dużą liczbę roślin i nasion do swojego brata w Yorkville w Stanach Zjednoczonych. Jak pisał Charles Sprague Sargent (ówczesny dyrektor Arnold Arboretum Uniwersytetu Harvarda w Bostonie) „W jego ogrodzie rosło ponad 300 gatunków i odmian drzew, krzewów i roślin zielnych, głównie z Japonii i Chin. Większość z nich była pierwszymi okazami, które dotarły do kraju, a wiele z nich znalazło się tu przed ich wprowadzeniem do Europy”.
Jedyne artykuły o działalności w Japonii związanej ze zbieraniem roślin, które opublikował sam Hogg, ukazały się w 1879 roku. Autor był zmotywowany do ich napisania, ponieważ chciał sprostować błędne stwierdzenie profesora Sargenta, który przypisywał Williamowi S. Clarkowi z Massachusetts Agricultural College, wprowadzenie do Ameryki Północnej grujecznika japońskiego Cercidiphyllum japonicum, sośnicy japońskiej Sciadopitys veticillata i przywarki japońskiej Schizophragma hydrangeoides. W artykułach Hogg zaznaczył, że to on wysłał wszystkie trzy gatunki do swojego brata jeszcze w XIX wieku, na długo przed przybyciem Clarka do Japonii.
Hogg na długo związał się z Samuelem B. Parsonem znanym zbieraczem roślin, botanikiem i ówczesnym właścicielem szkółki The original Parsons & Company Nursery in Flushing, New York. To jemu i na jego zapotrzebowanie wysłał najwięcej roślin z Japonii. W efekcie Thomas Hogg był tym, dzięki któremu w Stanach Zjednoczonych pojawiło się w uprawie wiele roślin z Japonii, w tym hortensja pnąca. Odegrał też kluczową rolę w założeniu nowojorskiego ogrodu botanicznego.
To jeden tylko z przykładów pokazujących, jak duże znaczenie miało i ma, „komercyjne” działanie szkółek roślin w sprowadzaniu interesujących a czasem niezwykłych roślin.
Literatura
- Bean's Trees and Shrubs Hardy in the British Isles, Trees and Shrubs Online (https://treesandshrubsonline.org/).
- Del Tredici P. 2017. The Introduction of Japanese Plants Into North America. The Botanical Review 83:215–252.
- Dolatowski J. 2013. Drzewozbiór Stanisława Wodzickiego, część 2. Stanisław Wodzicki’s collections of trees and shrubs, part 2. Rocznik Polskiego Towarzystwa Dendrologicznego Vol. 61 – 2013: 31-51.
- Grzeszczak-Nowak H. , Kośny L. 2006, Magia bluszczu, Pismo Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu Wrocławskiego Ogród Wita, 10: 5-6.
- Grzeszczak-Nowak H. 2006, Narodowa kolekcja bluszczy, Pismo Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu Wrocławskiego Ogród Wita, 05: 5.
- Grzeszczak-Nowak H. 2006, Bluszczowe wariacje, Pismo Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu Wrocławskiego Ogród Wita, 09: 5.
- Grzeszczak-Nowak H. 2006, Mrozoodporne bluszcze do ogrodu, Pismo Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu Wrocławskiego Ogród Wita, 07: 5.
- Grzeszczak-Nowak H. 2006, Roślina roku „Czas na… bluszcz”, Pismo Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu Wrocławskiego Ogród Wita, 04: 5
- Marczyński Sz. 2008. Clematis I inne pnącza ogrodowe, MULTICO Oficyna Wydawnicza
- Metcalfe D.J. 2005. Hedera helix L. Journal of Ecology, 93: 632–648.
- Rehder A. 1951. The Manual of Cultivated Trees and Shrubs Hardy in North America Exclusive of the Subtropical and Warmer Temperate Regions. New York The Macmillan Company.
- Seneta Wł. 1996. Drzewa i krzewy liściaste D-H. Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN. ISBN 83-01-12029-0.