podłoża korzeniami czepnymi. Jest bardzo podobna do znanej od bardzo dawna hortensji pnącej − Hydrangea anomala subsp. petiolaris (Siebold & Zucc.) E.M.Mc Clint., z większej odległości trudno te dwa gatunki odróżnić.
Hortensja pnąca − Hydrangea anomala subsp. petiolaris (Siebold & Zucc.) E.M.Mc Clint. ma również kilka synonimów, według źródła (Synonymic Checklists of the Vascular Plants of the World) jednym z nich jest opublikowana w roku 1952 nazwa Calyptranthe petiolaris (Siebold & Zucc.) Nakai. W wielu poprzednich podręcznikach na przykład Drzewoznawstwie (Białobok i Hellwig red. 1955) używano nazwy Hydrangea petiolaris S.ET Z. lub Hydrangea petiolaris Siebold & Zucc. (Seneta 1969) i jako kolejnego synonimu łacińskiego − H.scandens Maxim, czyli pnąca.
Niedawno temu przywarka japońska znana, jako − Schizophragma hydrangeoides Siebold & Zucc., zmieniła łacińską nazwę na
Hydrangea hydrangeoides.
Jak po zmianie nazwy łacińskiej powinna się nazywać po polsku ? Czym różni się od bardzo podobnej hortensji pnącej − Hydrangea anomala subsp. petiolaris ?
Pierwotna nazwa łacińska − Siebold & Zucc. opublikowana została w roku 1838 we Flora Japonica przez Philippa Franza von Siebolda (Siebold 1838, International Plant Names Index). Aktualna nazwa łacinska Hyrangea hydrangeoides (Siebold & Zucc.) Bernd Schulz została opublikowana w „Gehölzbestimmung im Winter: mit Knospen und Zweigen”, 2.Auflage edition. Stuttgart (Hohenheim): Ulmer 2013 Bernd Schulz (International Plant Names Index − IPNI).
Philipp Franz von Siebold, 1796-1866 to niemiecki łowca roślin, a przede wszystkim, lekarz i przyrodnik. Jego największe osiągnięcia wiązały się z ośmioletnim pobytem w Japonii, w czasie, kiedy ta, była praktycznie zamknięta na świat zachodni. Siebold stworzył w tym kraju duże kolekcje roślin i zwierząt, odkrywając dla europejskiej nauki wiele nowych taksonów. W 1815 roku Ukończył Uniwersytet w Würzburgu, i praktykował, jako lekarz. Będąc studentem zatknął się ze wspomnieniami Alexandra von Humboldta z jego podróży po Ameryce Południowej, co zainspirowało jego dalszą działalność. Aby dostać się do Holenderskich Indii Wschodnich, zaciągnął się do armii holenderskiej, jako lekarz. Medyk rezydent i naukowiec został wysłany do placówki handlowej na sztucznej wysepce Dejima w Zatoce Nagasaki w Japonii. W 1824 Siebold opublikował swój pierwszy opis flory i fauny tego kraju. Badania flory stały się jego prawdziwym celem i oprócz gromadzenia dużej liczby okazów, urządził w swoim domu ogród botaniczny z ponad tysiącem japońskich roślin. Posądzony o szpiegostwo, z powodu posiadania map Japonii i Korei, w 1829 roku został wydalony z Japonii. Spędził następne trzydzieści lat, organizując swoje zbiory naukowe i pisząc prace o wszystkich aspektach swoich doświadczeń z Japonii. Po powrocie do Europy zamieszkał w Leidzie. Zielnik Siebolda w Lejdzie jest nadal jedną z najwcześniejszych i najbardziej znaczących kolekcji japońskich okazów roślin, liczącą około 12 000 pozycji. Siebold współpracował z Josephem Gerhardem Zuccarinim (1797-1848), z którym napisał dzieło − „Flora Japonica”. Po śmierci Siebolda Florę Japonii dokończył Friedrich Anton Wilhelm Miquel. Choć najbardziej znane dokonania Siebolda dotyczą botaniki, to działał również, jako znawca Japonii, zoolog i etnograf. Wprowadził do europejskiego ogrodnictwa wiele roślin z Japonii, w tym hosty, hortensje i modrzew japoński − Larix kaempferi. Upamiętniają go liczne epitety gatunkowe, w tym wiele drzew, m.in. Magnolia sieboldii, Tsuga sieboldii, Clematis sieboldii, Viburnum sieboldii i Berberis sieboldii (Jstor Global Plants).
fot. 1 (zdj. Clematis Źródło Dobrych Pnączy) |
rys. 1 (źródło: Jacek Borowski) |
Propozycja zmiany nazwy łacińskiej przywarki wynika z bardzo dużego podobieństwa obu gatunków. Prawdopodobne, że kiedy Siebold i Zuccarini nadawali nazwę przywarce, ich uwagę zwróciła przede wszystkim pewna odmienność kwiatostanu w porównaniu z hortensją pnącą. Choć sam zarys kwiatostanu jest u obu bardzo podobny, to u przywarki, na obrzeżu kwiatostanu znajdują się rozrośnięte, pojedyncze działki kielicha o listkowatym kształcie (rys.1, fot.1). Te, stosunkowo duże utwory ok. 3-4 cm średnicy, w czasie kwitnienia i długo później zachowują białą barwę. Dopiero jesienią brązowieją. Ze względu na dość niezwykły kształt i nieoczywiste pochodzenie działki kielicha przywarki klasyfikowano różnie, były miedzy innymi nazywane płatkami (Białobok i Helwig red.1955) lub rozrośniętymi podkwiatkami (Borowski i Latocha 2014). W polskiej literaturze prawidłowo nazwał je Marczyński (2008) i określił, jako wyrośnięte działki podobne do przykwiatka, Seneta, Dolatowski i Zieliński (2021), opasali je podobnie, jako jajowatą lub wąskojajowatą działkę kielicha.
Wydaje się, że pierwszy szczegółowy opis przywarki, w polskiej literaturze dendrologicznej, został przedstawiony przez zespół autorów Drzewoznawstwa w roku 1955, tam też pojawiła się sama nazwa przywarka. Można sądzić, że wcześniej nazwa ta nie była używana. Przywarki brak, w wydanym w roku 1973, „Słowniku nazw roślin obcego pochodzenia łacińsko-polskim i polsko-łacińskim” pod redakcją Ludmiły Karpowiczowej i pozycji „Polskie nazwy drzew” Ludwiki Wajda-Adamczykowej (1989).
Podobnie jak u przywarki, tak u hortensji pnącej podbaldach kwiatostanu złożony jest z drobnych kwiatów płodnych i otoczony kręgiem białych kwiatów płonych. Jednak, w tym przypadku, kwiaty płone otoczone są zwykle czterema działkami kielicha tworzących powabnię (fot.2).
rys. 2 (źródło: Jacek Borowski) |
fot. 2 (zdj. Jacek Borowski) |
Obie rośliny różnią się też rdzeniem pędów, który u przywarki jest pełny, u hortensji pnącej blaszkowaty. Liście hortensji pnącej są okrągławe z wyraźnie zaostrzonym wierzchołkiem, gęsto, ostro piłkowane na brzegach i osadzone na wyraźnie dłuższych ogonkach. Od tej cechy pochodzi nazwa podgatunku, petiolaris−długoogonkowa. Liście przywarki mają kształt prawie okrągły lub szerokojajowaty są odlegle ząbkowane. Oba gatunki istotnie różnią się też owocami, u obu są to torebki. U przywarki japońskiej, ścianki boczne torebki wykruszają się i uwalniają bardzo drobne podłużne, wąsko oskrzydlone nasiona, a u hortensji pnącej otwierają się od góry i nasiona są większe (Seneta, Dolatowski i Zieliński 2021) (rys. 2).
Obie pochodzą z dalekiego wschodu. Przywarka rośnie naturalnie w Japonii, Korei, i na Wyspach Kurylskich (Plants of the World Online), hortensja pnąca rośnie w Japonii, na Sachalinie, na koreańskiej wyspie Jeju (Quelpaert) i na Tajwanie (Trees and Shrubs Online), inne źródła podają również wschodnią syberię. Z tego powodu, bywa, że rosną nawet razem.
fot. 3 (zdj. Jacek Borowski) |
fot. 4 (zdj. Jacek Borowski) |
fot. 5 (zdj. Jacek Borowski) |
Wymagania siedliskowe i z zastosowanie obu roślin jest podobne. Dobrze rosną na wilgotnych glebach, jednak niezalewanych, o kwaśnym odczynie, ale tolerują też gleby lekko alkaliczne. Najlepiej rosną w półcieniu, hortensja pnąca także w cieniu.
fot. 6 (zdj. Jacek Borowski) |
Obie wspinają się nawet na duże wysokości (do kilkunastu metrów) na drzewa (fot. 3, 4) Bardzo atrakcyjnie wyglądają wspinając się bezpośrednio na ściany (fot. 5, 6), do których lepią się przy pomocy klejów kontaktowych wytwarzanych przez korzenie czepne (Borowski 2017) (fot. 7, 8). Hortensja pnąca może być użyta jako roślina okrywowa. Bardzo dobrze sprawdza się w cienistych i półcienistych miejscach pod drzewami (fot. 9).
Wracając do zmiany nazwy przywarki, trzeba zastanowić się, jak wobec aktualnie obowiązującej łacińskiej nazwy − Hyrangea hydrangeoides powinna się nazywać po polsku. W najnowszej Dendrologii (Seneta, Dolatowski i Zieliński 2021) użyte zostało określenie przywarka japońska. Taka nazwa nie odpowiada jednak łacińskiej nazwie rodzajowej, którą jest hortensja. Po angielsku przywarka nazywa się Japanese Hydrangea vine, czyli japońska hortensja pnąca lub False Hydrangea Vine, czyli fałszywa hortensja pnąca. Idąc tym tropem uzasadnione wydaje się użycie nazwy rodzajowej hortensja. Ale, co z nazwą gatunkową, dosłowne tłumaczenie z łaciny hortensja hortensjowata jest pleonazmem (wyrazem prawie to samo znaczącym - Słownik wyrazów obcych PWN). Przywarka jest ładną i utrwalona już nazwą polską, dlatego warto ją zachować. W związku z powyższym najbardziej, moim zdaniem zasadne, jest użycie nazwy polskiej hortensja przywarka.
fot. 7 (zdj. Jacek Borowski) |
fot. 8 (zdj. Clematis Źródło Dobrych Pnączyi) |
fot. 9 (zdj. Jacek Borowski) |
Warte polecenia odmiany hortensji przywarki:
- pstrolistna BURST OF LIGHT® (fot.10)
- o liściach srebrzystych z wierzchu 'Moonlight' (fot.11)
- lekko pachnąca 'Iwa-garami'
- oraz zaprezentowana w 1939 roku, wyhodowana przez Hilierów, odmiana o zaróżowionych działkach 'Roseum' (fot. 12)
 |
fot. 10 (zdj. Clematis Źródło Dobrych Pnączy) |
 |
fot. 11 (zdj. Jacek Borowski) |
 |
fot. 12 (zdj. Clematis Źródło Dobrych Pnączy) |
Najciekawsze odmiany hortensji pnącej to:
- ‘Mirranda’ (fot.13) o liściach żółto obrzeżonych
- TAKE A CHANCE® (fot.14, 15) jej liście są na brzegach białe
- i nisko rosnąca ‘Cordifolia’
 |
fot. 13 (zdj. Jacek Borowski) |
 |
fot. 14 (zdj. Jacek Borowski) |
 |
fot. 15 (zdj. Clematis Źródło Dobrych Pnączy) |
Wykorzystana literatura
- Białobok S., Hellwig Z. (red.) 1955. Alwin S.,Bialobok S., Browicz K., Bugała W., Hellwig Z., Korczyńska E., Lawin L., Szymanowski T., Wizner K. Drzewoznawstwo. PWRiL, Warszawa.
- Borowski J., i Latocha,P. 2014. Zastosowanie roślin pnących i okrywowych w architekturze krajobrazu. Wydawnictwo SGGW.
- Borowski J. 2017. Czy pnącza niszczą elewacje? https://www.clematis.com.pl/informacje-o-roslinach/eksperci-radza dr-hab-jacek-borowski/1133-czy-pnacza-niszcza-elewacje/
- Jstor Global Plants. https://plants.jstor.org/stable/10.5555/al.ap.person.bm000007805
- Karpowiczowa L (red). 1973. Słownik nazw roślin obcego pochodzenia łacińsko -polski i polsko-łaciński. Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
- Plants of the World Online. https://powo.science.kew.org
- Seneta W. 1969. Dendrologia Tom II. Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, Wydział Ogrodniczy.
- Seneta W., Dolatowski J., Zieliński J. 2021. Dendrologia. Wydawnictwo Naukowe PWN.
- Siebold 1838. Flora Japonica; sive, Plantae Quas in Imperio Japonico Collegit, Descripsit, ex Parte in Ipsis Locis Pingendas Curavit. Sectio Prima Continens Plantas Ornatui vel Usui Inservientes. Digessit J. International Plant Names Index (IPNI) G. Zuccarini. Lugduni Batavorum (Leiden) 1: 58, t. 60 (1838). https://www.ipni.org/ dostęp. 22.02.12.
- Synonymic Checklists of the Vascular Plants of the World https://www.gbif.org/species/170818124 dostęp 2022-02-11.
- Trees and Shrubs Online. https://treesandshrubsonline.org dostęp 2022-02-11.
- Wajda-Adamczykowa L. 1989. Polskie nazwy drzew. Tom 121 z Prace Językoznawcze - Polska Akademia Nauk. Zakład Narodowy im. Ossolińskich.