Rośliny z rodzaju Actinidia (aktinidia) występują w krajach Dalekiego Wschodu – od Mandżurii po Jawę. Owocem aktinidii są jagody – podobnie jak u popularnych u nas pomidorów czy agrestu – które są jadalne i smaczne. Aktinidia jest najczęściej rośliną dwupienną, co oznacza, że na jednych roślinach występują kwiaty męskie, a na innych żeńskie.

Najbardziej rozpowszechnionym gatunkiem aktinidii jest Actinidia deliciosa (aktinidia smakowita) wytwarzająca charakterystyczne smaczne owoce – popularne kiwi. Aktinidia smakowita wywodzi się od Actinidia chinensis (aktinidia chińska) rosnącej w doliny rzeki Jangcy w środkowych Chinach. W początkach XX w. sprowadzono ją do Nowej Zelandii, gdzie nadano jej nazwę kiwi (ze względu na podobieństwo jej owoców do nielatającego ptaka kiwi), która zastąpiła początkową nazwę – chiński agrest.

Obecnie aktinidia uprawiana jest na skalę przemysłową we Włoszech, Hiszpanii, Grecji, Francji oraz w Nowej Zelandii, Stanach Zjednoczonych, Japonii, Izraelu i Chile. Deserowe odmiany aktinidii chińskiej są wrażliwe na mrozy i przemarzają przy około -10^oC. Najodporniejsza odmiana tego gatunku – obupłciowa 'Jenny' – wytrzymuje wprawdzie do -15^oC, ale wydaje owoce małe i niezbyt smaczne.

Znacznie wytrzymalszymi gatunkami, które mogą być uprawiane w naszym klimacie są Actinidia arguta (aktinidia ostrolistna), w zależności od odmiany wytrzymująca mrozy od -23^oC do -35^oC. oraz Actinidia kolomikta (aktinidia pstrolistna), znosząca mrozy do -40^oC. Obie te rośliny traktowane są często jako pnącza ozdobne, stanowiące świetną osłonę płotów, murów, pergoli i altan. Oba gatunki wydają smaczne owoce(mniejsze niż u aktinidii smakowitej), które można jeść razem za skórką. Rozmiarem przypominają one owoce agrestu czy deserowych winorośli.

W ogrodach działkowych i na plantacjach sadowniczych największe zastosowanie mogą mieć odmiany aktinidii ostrolistnej, znanej również pod nazwą mini kiwi. Mają one dość duże smaczne owoce, które są stosunkowo trwałe i łatwe do przechowywania. Aktinidia ostrolistna do wydania owoców wymaga około 150 dni bez przymrozków. Z jednej dorosłej rośliny można uzyskać 10–20 kg owoców.

Oglądaj film o plantacji towarowej aktinidii w Polsce...

Aktinidia ostrolistna rośnie silnie, w ojczyźnie dorastając do 30–50 m, a w Polsce do 4–8 m. Młode pędy są brązowe, starsze – jasnoszare. Liście są szeroko-jajowate, zielone, w połowie października przebarwiają się na żółto.

Dostępne odmiany aktinidii ostrolistnej.

• 'Ananasnaya' Uznawana za najlepszą odmianę na plantacje. Ma owalne owoce o długości ok. 3 cm i szerokości 2,5 cm, z brązowoczerwonym rumieńcem w miejscach nasłonecznionych, bardzo smaczne, aromatyczne, nadających się do jedzenia ze skórką. Owoce dojrzewają w początku października. Rozpoczyna owocowanie w 3. –4. roku. Wytrzymuje mrozy do ok. –28^oC;

• 'Bingo'^PBR Polska, świetnie owocująca odmiana o smacznych i aromatycznych owocach z ananasowym posmakiem. Owoce mają dekoracyjny różowy rumieniec, a w środku są soczyście zielone; dorastają do 3 cm długości i 2,5 cm szerokości. Owoce dojrzewają w końcu września (po odmianie ‘Geneva’, a przed odmianą ‘Weiki’). Rozpoczyna owocowanie w 3. –4. roku. Wytrzymuje mrozy do ok. –28^oC. Polecana na plantacje i do ogrodów przydomowych.

• 'Chang Bai Giant' Chińska żeńska odmiana o bardzo dużych zielonych, sercowatych, smacznych owocach. Ich wielkość może przekroczyć 4 cm długości i 5 cm szerokości, a masa pojedynczego owocu może przekroczyć 20 g. Owoce dojrzewają w październiku. Rozpoczyna owocowanie w 3. –4. roku. Wytrzymuje mrozy do ok. –28^oC. Odmiana dobra do sadzenia w ogrodach przydomowych i warta sprawdzenia na plantacjach towarowych.

• 'Domino' Polska żeńska odmiana o kulistych, zielonkawożółtych owocach z lekkim brązowoczerwonym rumieńcem. Owoce są spore (o masie 10–14 g ), smaczne z miodowym aromatem, dojrzewają w październiku. Rozpoczyna owocowanie w 3.–4. roku. Wytrzymuje mrozy do ok. –28^oC. Odmiana dobra do sadzenia w ogrodach przydomowych i warta sprawdzenia na plantacjach towarowych.

• 'Geneva' Amerykańska, żeńska odmiana wyhodowana w stacji doświadczalnej w Genewie, w stanie Nowy Jork. Jedna z najwcześniej dojrzewających odmian tego gatunku – owoce dojrzewają w drugiej połowie września i w październiku. Wydaje owoce średniej wielkości, pękate (3 cm długości i 2 cm szerokości), od strony dobrze oświetlonej mają rumieniec, są bardzo smaczne, słodkie, o miodowym posmaku i lekkim aromacie. Dojrzałe owoce szybko miękną i zaczynają opadać, gdy roślina cierpi na niedobór wody. Odmiana bardzo plenna, zaczyna owocować w 3.–4. roku po posadzeniu. Wytrzymuje mrozy do –30^oC. Polecana na plantacje i do ogrodów przydomowych.

• HOKEY POKEY^® Polska samopłodna (partenokarpiczna) odmiana o ozdobnych zielonych liściach z nieregularną żółtocytrynową obwódką. Nie może być stosowana jako zapylacz innych odmian żeńskich. Owoce mają smak kiwi przełamany nutą cytryny. Dojrzewają w końcu września i w październiku. Rozpoczyna owocowanie w 2.–3. roku. Wytrzymuje mrozy do ok. –22^oC. Dzięki dwubarwnym liściom i smacznym owocom łączy walory zarówno ozdobne jak i użytkowe. Szczególnie przydatna do sadzenia w ogrodach przydomowych. Odmiana nagrodzona złotym medalem w konkursie nowości podczas wystawy Zieleń To Życie & Flower Polska Expo Online 2020.

• 'Issai' Japońska samopylna odmiana (partenokarpiczna) o zwartym pokroju (dorasta do 4 m). Nie może być stosowana jako zapylacz innych odmian żeńskich. Owoce dojrzewają w połowie października; są średniej wielkości, wydłużone (2,5–4 cm długości i 1,5–2,5 cm szerokości), zielone, dosyć smaczne. Plenna odmiana, rozpoczynająca owocowanie już następnego roku po posadzeniu. Wytrzymuje mrozy do ok. –25^oC. Szczególnie przydatna do małych ogrodów położonych w cieplejszych rejonach kraju. Odmiana amatorska, do sadzenia w ogrodach przydomowych. Dzięki partenokarpii zawiązuje owoce bez zapylacza, ale jeśli w pobliżu jest roślina męska, owocuje obficiej.

• 'Jumbo' Włoska, żeńska odmiana o wyjątkowo dużych, owalnych, lekko wydłużonych (długość do 5 cm, a szerokość do 3 cm), zielonożółtych owocach. Ciężar największych owoców dochodzi do 30 g. Owoce są smaczne, słodkie, bez wyraźnego aromatu, trwałe, ale czasem pękają u podstawy, dojrzewają od końca września do połowy października. Plenna odmiana rozpoczynająca owocowanie w 3. – 4. roku po posadzeniu. Dorasta do wysokości 8 m. Wytrzymuje mrozy do -28^oC. Odmiana amatorska do sadzenia w ogrodach przydomowych.

• 'Ken's Red' Nowozelandzka, żeńska, czerwonoowocowa odmiana powstała ze skrzyżowania Actinidia arguta var. cordifolia i Actinidia melanandra. Owoce dojrzewają od połowy września do połowy października. Ich nasłoneczniona strona jest intysywnie czerwona (na zewnątrz i wewnątrz), a zacieniona – zielona. Owoce są duże (długość do 4 cm, a szerokość do 3 cm), smaczne, ale bez wyraźnego aromatu; są trwałe, nie mięknące nadmiernie po dojrzeniu, dlatego raczej źle znoszą transport. Wytrzymuje mrozy do –25^oC. Odmiana amatorska do sadzenia w ogrodach przydomowych.

• 'Kokuwa' Japońska samopłodna (partenokarpiczna) odmiana o owalnych owocach długości ok. 2,0 cm i szerokości 1,5 cm. Owoce są trwałe, smaczne , z cytrynowym posmakiem; nadają się do jedzenia ze skórką. Dojrzewają pod koniec września i w październiku. Rozpoczyna owocowanie w 2.–3. roku. Nie może być stosowana jako zapylacz innych odmian żeńskich. Wytrzymuje mrozy do ok. –22^oC.

• 'Lucy' Polska odmiana o dużych owocach. Owoce są wydłużone i bocznie spłaszczone o masie 7–14 g, smaczne, słodko-kwaskowate. Skórka zielona, miąższ w stanie pełnej dojrzałości konsumpcyjnej jest lekko czerwony. Dojrzewa we wrześniu. Rozpoczyna owocowanie w 3. –4. roku. Odmiana amatorska do uprawy w ogrodach przydomowych.

• 'Purpurna Sadowa' Ukraińska, żeńska, bardzo plenna odmiana najprawdopodobniej wyselekcjonowana z siewek Actinidia purpurea lub powstała ze skrzyżowania Actinidia arguta i Actinidia purpurea. Ma owoce owalne, średniej wielkości (długości 3,5–4 cm, szerokości 2,5–3 cm), smaczne i trwałe, dojrzewające od połowy września do połowy października. Ich nasłoneczniona strona jest intensywnie czerwona (na zewnątrz i wewnątrz), a zacieniona – zielona. Rozpoczyna owocowanie w 3.–4. roku po posadzeniu. Wytrzymuje mrozy do –25^oC. Odmiana amatorska, dobra do uprawy w ogrodach przydomowych.

• 'Rogów' Polska, żeńska odmiana wyselekcjonowana w Arboretum w Rogowie. Owoce średniej wielkości (2,5–3 cm długości i 2–2,5 cm szerokości), zielone, bez rumieńca, dosyć smaczne; dojrzewają w końcu września i na początku października. Rozpoczyna owocowanie w 3. –4. roku i jest wyjątkowo plenna. Wytrzymuje mrozy do –30^oC. Polecana do uprawy na plantacjach towarowych oraz w ogrodach przydomowych.

• SCARLET SEPTEMBET KIWI^® Polska odmiana o czerwonych, smacznych i słodkich owocach, dojrzewających najwcześniej ze wszystkich odmian, bo od końca sierpnia do połowy września. Jej zaletą jest to, że owoce zebrane w fazie dojrzałości zbiorczej podczas przechowywania zmieniają kolor na czerwony.Polecana do uprawy w ogrodach i na plantacjach towarowych. Jest najlepszą znaną odmianą o czerwonych owocach do uprawy towarowej.

• VITIKIWI^® Atrakcyjna plenna odmiana zawiązująca owoce bez zapylenia (partenokarpiczna) i rozpoczynająca owocowanie już w pierwszym–drugim roku po posadzeniu. Nie może być stosowana jako zapylacz innych odmian żeńskich. Owoce są smaczne, najczęściej beznasienne, zielone, nadają się do jedzenia za skórką; dojrzewają w październiku,. Są owalne, mają 2,5–3,5 cm długości i 1,5–2,5 cm szerokości. Rośliny wytrzymują mrozy do ok. –26^oC.

• 'Weiki' Odmiana niemiecka, dwupienna. Ma ładne liście – ciemnozielone, lekko błyszczące, osadzone na czerwonych ogonkach – dlatego dobrze łączy walory ozdobne z użytkowymi. Wytrzymuje mrozy do –30^oC.
  Egzemplarze męskie ('Weiki' M) są dobrymi zapylaczami wszystkich odmian aktinidii ostrolistnej.
  Egzemplarze żeńskie ('Weiki' F) są bardzo plenne. Ich owoce dojrzewają w październiku, są średniej wielkości (długości około 2,5–3 cm i szerokości 2–2,5 cm), zielone z czerwonobrązowym rumieńcem w miejscach dobrze oświetlonych, smaczne; nie opadają po dojrzeniu. Rozpoczyna owocowanie w 3. –4. roku po posadzeniu. Jest najczęściej sadzoną odmianą na plantacjach towarowych w Polsce i Europie.

Uprawa

Jeśli wybierzemy do uprawy odmianę dwupienną, musimy posadzić w pobliżu (najlepiej w odległości 3–5 m) roślinę męską i żeńską. Sadząc większą liczbę aktinidii, wystarczy posadzić jedną roślinę męską na 5–8 roślin żeńskich, mogą być różnych odmian, ale tego samego gatunku. Obsadzając dużą altanę można posadzić jedną roślinę męską 'Weiki' M i po jednej sztuce z odmiany 'Jumbo', 'Geneva', 'Purpurna Sadowa' i 'Rogów'. Przy większych założeniach należy pamiętać, że rośliny męskie powinny być rozmieszczone możliwie równomiernie między żeńskimi oraz kwitnąć w podobnym czasie. Jeśli mamy miejsce tylko na jedną roślinę, najlepiej w jeden dół posadzić zarówno roślinę męską jak i żeńską. Można także posadzić odmianę samopłodną, np. 'Issai', HOKEY POKEY, 'Kokuwa' czy VITIKIWI^®, ale nie można ich traktować jako zapylacze, gdyż owoce zawiązują głównie dzięki partenokarpii.

Aktinidia ostrolistna kwitnie na przełomie maja i czerwca. Ma małe białe kwiaty średnicy 1–2 cm. Aktinidia pstrolistna kwitnie 7–14 dni wcześniej niż ostrolistna, ma kwiaty mniejsze, lekko cytrynowo pachnące. Kwiaty męskie zebrane są w grona po kilkanaście sztuk, kwiaty żeńskie osadzone są pojedynczo lub zebrane po 2–3. W kwiatach żeńskich wykształcony jest wyraźny duży słupek otoczony pręcikami nie zawierającymi pyłku. Kwiaty żeńskie są zdolne do zapylenia przez 9–10 dni. Kwiaty męskie zawierają dobrze wykształcone pylniki, a pyłek w nich zawarty jest zdolny do zapylenia przez 3–4 dni. Od dobrego zapylenia zależy liczba i wielkość owoców. Ważne jest, żeby w pobliżu siebie zakwitły w tym samym czasie kwiaty męskie i żeńskie. Zapylenia dokonują pszczoły i inne owady, a w minimalnym stopniu również wiatr. Kwiaty aktinidii są stosunkowo mało atrakcyjne dla owadów, dlatego musi być ich dużo, aby nastąpiło dobre zapylenie. Gdy nie ma owadów, można dokonać zapylenia ręcznego, zrywając świeżo rozwinięty kwiat męski i pocierając nim przez 1–2 sekundy o kwiat żeński. Jednym kwiatem męskim można zapylić około 5 kwiatów żeńskich.

Aktinidie, zwłaszcza gatunki i odmiany bardziej wrażliwe, najlepiej rosną w miejscach ciepłych, dobrze oświetlonych i osłoniętych od wiatru. Należy unikać zastoisk mrozowych, bo aktinidie są wrażliwe na wiosenne przymrozki. Warto pamiętać, że naturalnym rezerwuarem ciepła są duże jeziora lub rzeki. Ściany ogrzewanych domów, oddając część ciepła, zwiększają szansę przezimowania wrażliwej rośliny. Najlepsze są stanowiska zachodnie i południowo-zachodnie, zacienione przez pierwszą połowę dnia. Rośliny są wrażliwe na mróz przez pierwsze 3–4 lata po posadzeniu. Skutecznym zabezpieczeniem na zimę będzie obsypywanie podstawy pędu korą czy trocinami oraz owinięcie go włókniną. Uprawy w tunelach foliowych nie są polecane, gdyż wiosną wcześniej rozpoczynają wegetację, co naraża je na wiosenne przymrozki.

Aktinidia dobrze rośnie na różnych glebach, choć preferuje gleby żyzne, lekkie, o miąższości nie mniejszej niż 1–1,5 m. Gleba powinna być zdrenowana, wilgotna, ale nie podmokła, o odczynie lekko kwaśnym do neutralnego (pH 5–6,5). Ponieważ roślina płytko się korzenią, należy unikać spulchniania gleby. Aktinidię powinno się sadzić tak głęboko jak rosła w doniczce, w dołku zaprawionym dobrym kompostem lub rozłożonym obornikiem. W czasie uprawy ważne jest silne podlewanie, gdyż aktinidia wymaga dużo wody, zwłaszcza w czasie intensywnego wzrostu lub w czasie upałów. Pnącze wymaga zrównoważonego nawożenia makro- i mikroskładnikami. Zaczyna się je stosować od drugiego roku po posadzeniu, rozsypując nawóz równomiernie u podstawy rośliny w odległości 20–80 cm od pnia.

 

Cięcie

Możemy pozwolić aktinidii swobodnie rosnąć, traktując ją jako rośliną ozdobną i przycinać pędy nadmiernie zagęszczające lub przeszkadzające. Taka roślina rozpocznie owocowanie później i będzie mieć mniej owoców o gorszej jakości. Aby uzyskać możliwie najwięcej ładnych owoców dobrej jakości, powinno się rośliny specjalnie prowadzić i silnie ciąć, pamiętając, że owocują pędy 2-3-letnie prowadzone poziomo.

Na plantacjach produkcyjnych rośliny aktinidii najczęściej prowadzone są po konstrukcjach w kształcie litery "T" (rys. A poniżej). Takie prowadzenie zapewnia najobfitsze owocowanie. W warunkach amatorskich najłatwiej prowadzić je przy drutach rozciągniętych między słupami, przy ścianach czy płotach (rys. B poniżej). Pierwsze 3–4 lata poświęca się na uformowanie roślin, które są długowieczne i mogą rosnąć nawet 50 lat.

W pierwszym roku wyprowadza się silny przewodnik. W styczniu–lutym, czyli przed rozpoczęciem wegetacji (przycięta w czasie wegetacji „płacze”) przycina się jego wierzchołek 3–5 cm powyżej górnych podpór (rys. A2 i B2). W drugim roku wybrane najsilniejsze pędy boczne wyrastające z pędu głównego rozprowadza się na boki, podwiązując do drutów. Zimą przycina się ich wierzchołki tak, aby zostało na każdym po 8–12 pąków (rys. A3 i B3). Wiosną wyrosną z nich pędy, które w następnym roku będą owocować. Trzeba je rozprowadzić na boki, a ich wierzchołki przyciąć w sierpniu, aby spowodować zawiązanie licznych pąków kwiatowych (rys. A4 i B4). Jesienią zbiera się owoce (rys. AB 5), a zimą wycina od 30% do 70% owocujących pędów (rys. AB 6), zostawiając u ich podstawy rozgałęzienia, z których wyrosną nowe pędy owocujące. Latem i zimą każdego roku usuwa się pędy wyrastające z pnia oraz nadmiernie zagęszczające krzew. Cięcie ogranicza nadmierny wzrost (roślina nie traci siła na wytwarzanie liści), zapewnia przewietrzanie wnętrza pnącza i ułatwia dostęp światła, co sprzyja dojrzewaniu owoców.

Przejdź do filmu instruktażowego o cięciu aktinidii...

 
 

Owocowanie

Aktinidie zaczynają owocować najczęściej w czwartym roku po posadzeniu. Owoce najlepiej smakują, gdy są już lekko miękkie. Zebrane niedojrzałe minikiwi szybko miękną i dojrzewają, gdy przechowuje się je z owocami wytwarzającymi etylen (np. jabłkami). Najlepiej zapakować je w woreczek foliowy i pozostawić na parę dni w temperaturze pokojowej.

Na plantacjach towarowych owoce zbierane są w fazie dojrzałości zbiorczej, przed ich dojrzałością konsumpcyjną, wtedy gdy są jeszcze twarde i nadają się do sortowania, pakowania i transportu.

Owoce zebrane w fazie dojrzałości zbiorczej mogą być przechowywane w warunkach chłodniczych nawet kilka tygodni. Jak rozpoznać, kiedy owoce nadają się do zbioru? Pierwszym i najważniejszym czynnikiem jest zmiana barwy nasion wewnątrz owoców – z białych nastają się brązowe. Drugim czynnikiem jest odpowiednio wysoki poziom ekstraktu w owocach. Stężenie ekstraktu mierzymy refraktometrem optycznym.

Wyniki podaje się w skali Brixa (°Brix). Skala ta oznacza procentową zawartość substancji stałych (np. zawartość cukru) w roztworze liczoną w procentach wagowych. W ten obiektywny sposób informuje o stopniu dojrzałości owoców. Zazwyczaj owoce aktinidii nadają się do zbioru, gdy mają poziom ekstraktu 6,5–7 °Brix. W Polsce zbiory aktinidii rozpoczynają się (w zależności od zbieranej odmiany i regionu) w pierwszej połowie września.

Owoce mini kiwi pokrywa cienka gładka skórka, dlatego mogą być jedzone bez obierania. Mogą być jedzone na surowo, dodawane do ciast, galaretek, sałatek i innych potraw, urozmaicając znacznie letnie i jesienne posiłki. Mogą też być suszone jak winogrona (po ususzeniu wyglądem i smakiem przypominają rodzynki), można je mrozić, marynować, wytwarzać z nich wina, nalewki, dżemy lub marmolady.

Owoce aktinidii są bardzo zdrowe – nie zawierają tłuszczu, mają bardzo mało sodu, a dużo potasu oraz różnych mikroelementów w tym cynk, są bogate w witaminy, w tym również w witaminę C. Owoce aktinidii ostrolistnej zawierają ok. 400 mg% witaminy C, dla porównania cytryny czy pomarańcze zawierają jej około 100 mg%.